[37] อิติ เอวํ วุตฺตนเยน สมฺภวา ยถาสมฺภวํ เตกาลิกา อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตวเสน ปญฺจนฺนํ อตีตกาลิกานํ, กมฺมปจฺจยสฺส อตีตวตฺตมานวเสน ทฺวิกาลิกสฺส, อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยานํ ติกาลิกานํ , อิตเรสํ ปนฺนรสนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานญฺจ วเสน กาลตฺตยวนฺโต, นิพฺพานปญฺญตฺติวเสน กาลวิมุตฺตา จ, จกฺขาทิราคาทิสทฺธาทิวเสน อชฺฌตฺติกา จ, ปุคฺคลอุตุโภชนาทิวเสน ตโต พหิทฺธา จ, ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน สงฺขตา จ, กถา ตปฺปฏิปกฺขภาเวน อสงฺขตา จ ธมฺมา ปญฺญตฺตินามรูปานํ วเสน สงฺเขปโต ติวิธา ฐิตา สพฺพถา ปฏฺฐาเน อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐาเน ปกรเณ จตุวีสติสงฺขาตา ปจฺจยา นามาติ โยชนาฯ

[38] ตตฺถาติ เตสุ ปญฺญตฺตินามรูเปสุฯ

ปฏฺฐานนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺญตฺติเภทวณฺณนา

[39] วจนียวาจกเภทา ทุวิธา ปญฺญตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาปิยตฺตา’’ตฺยาทิฯ ปญฺญาปิยตฺตาติ เตน เตน ปกาเรน ญาเปตพฺพตฺตา, อิมินา รูปาทิธมฺมานํ สมูหสนฺตานาทิอวตฺถาวิเสสาทิเภทา สมฺมุติสจฺจภูตา อุปาทาปญฺญตฺติสงฺขาตา อตฺถปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ สา หิ นามปญฺญตฺติยา ปญฺญาปียติฯ ปญฺญาปนโตติ ปกาเรหิ อตฺถปญฺญตฺติยา ญาปนโตฯ อิมินา หิ ปญฺญาเปตีติ ‘‘ปญฺญตฺตี’’ติ ลทฺธนามานํ อตฺถานํ อภิธานสงฺขาตา นามปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ

[40] ภูตปริณามาการมุปาทายาติ ปถวาทิกานํ มหาภูตานํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํ ปตฺถฏสงฺคหตาทิอากาเรน ปริณามาการํ ปริณตภาวสงฺขาตํ อาการํ อุปาทาย นิสฺสยํ กตฺวาฯ ตถา ตถาติ ภูมาทิวเสนฯ ภูมิปพฺพตาทิกาติ ภูมิปพฺพตรุกฺขาทิกา สนฺตานปญฺญตฺติฯ

สมฺภารสนฺนิเวสาการนฺติ ทารุมตฺติกาตนฺตาทีนํ สมฺภารานํ อุปกรณานํ สนฺนิเวสาการํ รจนาทิวิสิฏฺฐตํตํสณฺฐานาทิอาการํฯ รถสกฏาทิกาติ รถสกฏคามฆฏปฏาทิกา สมูหปญฺญตฺติฯ จนฺทาวฏฺฏนาทิกนฺติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตานํ สิเนรุํ ปทกฺขิณวเสน อุทยาทิอาวฏฺฏนาการํฯ ทิสากาลาทิกาติ ปุรตฺถิมทิสาทิกา ทิสาปญฺญตฺติ, ปุพฺพณฺหาทิกา กาลปญฺญตฺติ, มาโสตุเวสาขมาสาทิกา ตํตํนามวิสิฏฺฐา มาสาทิปญฺญตฺติ จฯ อสมฺผุฏฺฐาการนฺติ ตํตํรูปกลาเปหิ อสมฺผุฏฺฐํ สุสิราทิอาการํฯ กูปคุหาทิกา ติ กูปคุหฉิทฺทาทิกา อากาสปญฺญตฺติฯ ตํตํภูตนิมิตฺตนฺติ ปถวีกสิณาทิตํตํภูตนิมิตฺตํฯ ภาวนาวิเสสนฺติ ปริกมฺมาทิเภทํ ภาวนาย ปพนฺธวิเสสํฯ กสิณนิมิตฺตาทิกาติ กสิณาสุภนิมิตฺตาทิเภทา โยคีนํ อุปฏฺฐิตา อุคฺคหปฏิภาคาทิเภทา นิมิตฺตปญฺญตฺติฯ เอวมาทิปฺปเภทาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสนิโรธกสิณาทิเภทา จฯ อตฺถจฺฉายากาเรนาติ ปรมตฺถธมฺมสฺส ฉายากาเรน ปฏิภาคากาเรนฯ

[41] นามนามกมฺมาทินาเมนาติ นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ อิเมหิ ฉหิ นาเมหิฯ ตตฺถ อตฺเถสุ นมตีติ นามํฯ ตํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน ทุวิธํ, สามญฺญคุณกิริยายทิจฺฉาวเสน จตุพฺพิธํฯ นามเมว นามกมฺมํฯ ตถา นามเธยฺยํฯ อกฺขรทฺวาเรน อตฺถํ นีหริตฺวา อุตฺติ กถนํ นิรุตฺติ, อตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํฯ อภิลปตีติ อภิลาโป, สทฺทคตอกฺขรสนฺนิเวสกฺกโมฯ สา ปนายํ นามปญฺญตฺติ วิชฺชมานอวิชฺชมานตทุภยสํโยควเสน ฉพฺพิธา โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ, เอตาย ปญฺญาเปนฺตีติ ‘‘รูปเวทนา’’ตฺยาทินา ปกาเสนฺติฯ

[42] อุภินฺนนฺติ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ ทฺวินฺนํฯ ปญฺจาภิญฺญา, อาสวกฺขยญาณนฺติ ฉ อภิญฺญา อสฺสาติ ฉฬภิญฺโญฯ

เอตฺถ จ อภิญฺญานํ วิชฺชมานตฺตา, ตปฺปฏิลาภิโน ปุคฺคลสฺส อวิชฺชมานตฺตา จ อยํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ตถา อิตฺถิยา อวิชฺชมานตฺตา, สทฺทสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อิตฺถิสทฺโทติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ปสาทจกฺขุโน, ตนฺนิสฺสิตวิญฺญาณสฺส จ วิชฺชมานตฺตา จกฺขุวิญฺญาณนฺติ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ ฯ รญฺโญ จ ปุตฺตสฺส จ สมฺมุติสจฺจภูตตฺตา ราชปุตฺโตติ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ

[43] วจีโฆสานุสาเรนาติ ภูมิปพฺพตรูปเวทนาทิวจีมยสทฺทสฺส อนุสาเรน อนุคมเนน อนุสฺสรเณน อารมฺมณกรเณน ปวตฺตาย โสตวิญฺญาณวีถิยา ปวตฺติโต อนนฺตรํ อุปฺปนฺนสฺส มโนทฺวารสฺส นามจินฺตนาการปฺปวตฺตสฺส มโนทฺวาริกวิญฺญาณสนฺตานสฺส ‘‘อิทมีทิสสฺส อตฺถสฺส นาม’’นฺติ ปุพฺเพเยว คหิตสงฺเกโตปนิสฺสยสฺส โคจรา อารมฺมณภูตา ตโต นามคฺคหณโต ปรํ ยสฺสา สมฺมุติปรมตฺถวิสยาย นามปญฺญตฺติยา อนุสาเรน อนุคมเนน อตฺถา สมฺมุติปรมตฺถเภทา วิญฺญายนฺติ, สายํ ภูมิปพฺพตรูปเวทนาทิกา ปญฺญาเปตพฺพตฺถปญฺญาปิกา โลกสงฺเกเตน นิมฺมิตา โลกโวหาเรน สิทฺธา, มโนทฺวารคฺคหิตา อกฺขราวลิภูตา ปญฺญตฺติ วิญฺเญยฺยา ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติสงฺขาตา นามปญฺญตฺตีติ วิญฺเญยฺยาฯ

เอตฺถ จ โสตวิญฺญาณวีถิยา อนนฺตรภาวินิํ มโนทฺวาริกวีถิมฺปิ โสตวิญฺญาณวีถิคฺคหเณเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘โสตวิญฺญาณวีถิยา’’ติ วุตฺตํฯ

ฆฏาทิสทฺทญฺหิ สุณนฺตสฺส เอกเมกํ สทฺทํ อารพฺภ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณวเสน ทฺเว ทฺเว ชวนวารา, พุทฺธิยา คหิตนามปณฺณตฺติภูตํ อกฺขราวลิมารพฺภ เอโกติ เอวํ โสตวิญฺญาณวีถิยา อนนฺตราย อตีตสทฺทารมฺมณาย ชวนวีถิยา อนนฺตรํ นามปญฺญตฺติยา คหณํ, ตโต ปรํ อตฺถาวโพโธติ อาจริยาฯ

ปญฺญตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

ปจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กมฺมฏฺฐานปริจฺเฉทวณฺณนา

[1] อิโต ปจฺจยนิทฺเทสโต ปรํ นีวรณานํ สมนฏฺเฐน สมถสงฺขาตานํ, อนิจฺจาทิวิวิธาการโต ทสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาสงฺขาตานญฺจ ทฺวินฺนํ ภาวนานํ ทุวิธมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ ทุวิธภาวนากมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย กมฺมฏฺฐานภูตมารมฺมณํ อุตฺตรุตฺตรโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตาย กมฺมฏฺฐานภูตํ ภาวนาวีถิญฺจ ยถากฺกมํ สมถวิปสฺสนานุกฺกเมน ปวกฺขามีติ โยชนาฯ

สมถกมฺมฏฺฐานํ

จริตเภทวณฺณนา

[3] ราโค ว จริตา ปกตีติ ราคจริตาฯ เอวํ โทสจริตาทโยปิฯ จริตสงฺคโหติ มูลจริตวเสน ปุคฺคลสงฺคโห, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺฐิ จริตา โหนฺติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ราคาทิเก ติเก สตฺต, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก;

เอกทฺวิติกมูลมฺหิ, มิสฺสโต สตฺตสตฺตก’’นฺติฯ